Chłopski ruch literacki w dwudziestoleciu międzywojennym
Chłopski ruch literacki w dwudziestoleciu międzywojennym
-
EDWARD CHUDZIŃSKI
CH ŁOPSKI RUCH LITERACKI
W DW UDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM
Pojęcie lite ra tu ra chłopska, jakkolw iek obecne w naszej publicystyce,
k rytyce literackiej, a także w piśm iennictw ie naukow ym nie od dziś,
wciąż dalekie jest od in terp retacy jn ej jednoznaczności. W rozum ieniu
potocznym — i nie tylko takim , o czym przekonują różnego rodzaju
publikacje z tego zakresu 1 — byw a ono utożsam iane z pojęciem lite ra
tu ra ludowa, z kolei z tem atem wsi i chłopa w literatu rze, n iekiedy p ró
b u je się ograniczyć zasięg owego term in u w yłącznie do pisarstw a ludo
wego, wreszcie istn ieje trad y cja w iązania go z klasow ym ch arak terem
lite ra tu ry i ta w łaśnie możliwość in terp re ta c y jn a interesu je nas n a jb a r
dziej w niniejszym artykule.
D yskusja wokół lite ra tu ry chłopskiej rozum ianej w kategoriach klaso
w ych m iała swoje apogeum w dw udziestoleciu m iędzyw ojennym , a ściślej
mówiąc — w latach trzydziestych. Chłopska genealogia literack a — nie
licząc przypadków jednostkow ych znacznie wcześniejszych — tk w i głę
boko w X IX w ieku. W tedy to bowiem rodzi się zjawisko, będące w naszej
literatu rze sw oistym fenom enem , określane zazwyczaj m ianem p isarstw a
ludowego. A ntycypując dalsze rozw ażania możem y powiedzieć, iż w łaśnie
1 Zob. m. in. К. C z a c h o w s k i , Pisarze ludowi. W: Obraz współczesnej litera
tury polskiej. T. 3. Warszawa—Lw ów ’ 1936. — K. L. K o n i ń s k i , Pisarze ludowi.
Wybór pism i studium o literaturze ludowej. Z przedmową F. B u j a k a . T. 1—2.
Lwów 1938. — I. F i k : Rodowód społeczny literatury polskiej. Kraków 1938; D w a
dzieścia lat literatury polskiej (1918—1938). Kraków 1939. — S. P i g o ń : Na drogach
i manowcach kultury ludowej. Szkice. Lwów 1939; Zarys nowszej literatury ludo
wej. (Przed rokiem 1920). Tom wstępny. Kraków 1946; Wybór pisarzy ludowych.
Cz. 1. Wrocław 1947; cz. 2, Wrocław 1948; Główne problemy literatury ludowej.
W: J. K a p u ś c i ń s k i , Cierniste ścieżki literatury ludowej. Kraków 1946. —
M. K a f e l , A. 0 1 с h a, Wieś pisząca. Kraków 1946. — S. C z e r n i k , Chłopskie
pisarstwo samorodne. Warszawa 1954. — S. L i c h a ń s k i , Temat wiejski w naj
nowszej prozie polskiej. W zbiorze: Z problemów literatury polskiej X X wieku. T. 3.
Warszawa 1965. — B. G o ł ę b i o w s k i , W poszukiwaniu bohatera chłopskiego.
W zbiorze: Literatura a współczesne przemiany społeczne. Sondaże. Warszawa
1972. — Z. Z i ą t e k. T em atyka wiejska. W: jw.
pisarstw o ludowe, reprezentow ane w X IX w. przez Ja k u b a K ostuchę,
Ju liu sza Ligonia, M acieja Szarka, F erdynanda K urasia, Ja n a Raka, a także
innych ludow ych pisarzy kontynuujących lub podejm ujących działalność
literack ą już w w. XX, zapoczątkow uje w ielki proces k u ltu raln ej i litera c
kiej em ancypacji klas i w arstw dotąd nie uczestniczących w tw orzeniu
k u ltu ry ogólnonarodowej.
To, co zrazu fascynowało swoim prym ityw izm em i niedostosow aniem
do konw encji obow iązujących w kulturze elity, zaczyna przeradzać się
w św iadom y swej roli i klasowego c h arak teru ru ch kulturalno-literacki.
Proces ten, charakteryzujący się dochodzeniem chłopstw a, jako
najliczniejsźej w arstw y w ówczesnym społeczeństw ie polskim, do historycznej i na
rodow ej samowiedzy, przypadł w łaśnie na dw udziestolecie m iędzyw ojenne.
Spowodowało to określone reperkusje polityczne, społeczne i ku ltu raln e.
D ynam ika pew nych zjaw isk i faktów — rów nież na terenie lite ra tu ry —
w yzw alanych przez owe procesy była tak duża, że odżyły one z now ą
siłą po drugiej w ojnie św iatow ej. O dm ienna sytuacja historyczna i spo
łeczna spraw iła jednak, że w iele — jeśli nie większość — program ów
i postulatów w dziedzinie lite ra tu ry czy szerzej: kultury, ukształtow anych
w dw udziestoleciu na gruncie ideologii chłopskiej, szczególnie agraryzm u,
okazało się (z różnych zresztą względów) nieprzydatnym i, lub w ręcz ana
chronicznym i. J a k daleko sięgały owe przew artościow ania i w eryfikacje,
o b razu ją dzieje pow ojennej „W si” (łódzkiej), na której łam ach rozegrał
się kolejny etap dyskusji toczonych wokół lite ra tu ry chłopskiej.
W dw udziestoleciu m iędzyw ojennym zagadnienie lite ra tu ry chłopskiej
m iało swój odpow iednik w postaci rów nie aktualnego wówczas problem u
lite ra tu ry proletariackiej. Jeśli jednak proces kształtow ania się pojęcia
lite ra tu ra proletariacka i jego asym ilacji w świadomości k u ltu raln ej o trz y
m ał naukow ą d o k u m en ta cję 2,· to klasowe im plikacje term in u lite ra tu ra
chłopska oraz rozwój i ew olucja chłopskiej ideologii literackiej wciąż cze
k a ją na opracow anie. W ydaje się, iż m ożna dokonać tego w łaśnie z p e r
spektyw y historycznej, bowiem bieg w ydarzeń po 1945 r. oraz kieru n ek
przem ian społeczno-kulturalnych i świadom ościowych w Polsce Ludow ej
uczynił dzisiaj z lite ra tu ry chłopskiej jako kategorii ideologicznej poj (...truncated)